Çatalhöyük Güney Kazı Alanı Üzerinde Korugan Örtü Projesi
Çatalhöyük Güney Açma Koruganı Projesi, Atölye Mimarlık'ın inşa edilmiş ilk yapısı olmasının yanısıra, arkeolojik alanda mimarlık çalışmalarının da ilki olma özelliğini taşıyor. Bu anlamda, geçen beş yıl içinde Türkiye'deki pek çok arkeolojik alana yaptıkları ziyaretler ve hazırladıkları projelerin de ilk ivmesi olarak değerlendirilebilir. Yapı-Endüstri Merkezi (YEM) Mimarın İlk Yapısı Ödülü'nü Boğaçhan Dündaralp'in NP12 Evleri ile paylaşan proje, koruganın yapımı tamamlandıktan hemen sonra o günün heyecanı ile yazılmış metnin ufak tefek değişikliklerle gözden geçirilmiş haliyle mimarizm.com'da.
Çatalhöyük
Çatalhöyük, dünyanın en eski yerleşimlerinden biri. Konya Ovası'nın ortasında 16 katman kerpiç evden oluşan bir labirent. Bu kerpiç duvarların arasında, neolitik çağ insanının yaşayış ve inanışlarına ışık tutan duvar resimleri, heykelcikler, taş, kil, kemik, ahşap, opsidyen binlerce nesne, insan ve hayvan kemikleri, bitki kalıntıları, çöpler gibi değerli bir çok ipucu gizli.
Höyüğün üzerinde çalışmaların devam ettiği üç açmadan en büyüğü 1960'larda James Mellaart'ın başladığı Güney Açması. 1960'lardan sonra uzun süre ara verilen kazı çalışmaları, 1993'te Cambridge Üniversitesi'nden Prof. Ian Hodder'ın başkanlığında yeniden başladığında, yeni açılan bazı alanlarla birlikte bu eski açmadaki kazı çalışmalarının da devam etmesine karar verilir.
Toprağın koruyucu tabakası altından gün ışığına çıkan buluntular, rüzgar, yağmur, kar gibi etkenlerden, her kazı sezonu tamamlandığında, bir sonraki sezona kadar üzerleri kum torbalarıyla örtülerek korunmaya çalışılır. Ancak hem buluntuların korunması, hem de arkeologlar için yakıcı yaz güneşi altında sıcaklık ve ışık açısından daha rahat bir çalışma ortamı gerekliliği, açmanın üzerine bir örtü inşa edilmesini gündeme getirir. Bu örtü aynı zamanda kışın sahaya gelen ziyaretçilere üstleri kum torbalarıyla örtülmüş hendekler yerine, temizlenmiş, bir kısmı sergilenmek üzere hazırlanmış bir alan bırakmayı olanaklı kılacaktır.
Çatalhöyük Güney Açması Örtü Projesi, bir süreden beri Prof. Ian Hodder tarafından hayata geçirilmeye çalışılıyordu. Bu örtünün gerçekleştirilmesindeki zorluk; tek tek zemin, temel, strüktür, kaplama ile ilgili kazı alanının yapılaşmayı zorlaştıran düzensiz topoğrafyası, zeminin mekanik zayıflığı, temel kazısının arkeolojiye vereceği zarar, büyük sayılabilecek açıklık, yüksek kar ve rüzgar yükleri, arazinin düzensizliği içinde yağış sularının tahliyesi, höyüğün üzerine kamyon, vinç, beton pompası gibi araçların çıkamaması gibi sorunlardan başka, bir de tüm bunları aşabilmek için eldeki bütçenin çok kısıtlı olmasıydı. Bu amaçla çeşitli mimari ekiplerden istenen proje önerilerinin gerçekleştirilememesinin nedeni, bütçe yetersizliğiydi. Bundan sonraki aşamadaki ana belirleyici kriter ise "75.000 USD'ye bu alanın üzeri nasıl örtülür?" sorusuydu.
Çatalhöyük Araştırma Projesi Başkanlığı'na verilen ilk öneri için, daha sonra başımıza açacaklarından habersiz olarak hazırlanan ilk eskiz, bir maket; uzun yönde de kırılmış bir beşik çatı ya da araziye uyan bir peyzaj elemanı. Sonuçta tüm çabalara rağmen ilk bütçe hedefi de elbette tutturulamadı, ama küçük (?!) bir şaşma ile yapı 105.000 USD'a tamamlandı.
Zemin
9000 yıllık sıkışmış höyük toprağı, üzerine yapılacak ve 27 m açıklık geçecek bir strüktür için pek çok sorun barındırmaktadır. Tümüyle dolgu olan zayıf bir yapıya sahip olması dışında, temel kazılarının arkeologlar tarafından yapılacak olması da uzun ve belirsiz bir süreç anlamına gelir. Yerinde sergilenmesi gereken duvar resimleri gibi objeler bulunabilir, temel planının tümden değişip yeniden kazılması gerekebilir, yapım kışa sarkabilir.
Kışın ön aplikasyon ve zemin etüdü yapılır: Sonuç : G(zemin)= 0.40 kg/cm2; bataklık.
Üç boyutlu arazi ve temel modelleriyle kazıyı asgariye indirme çabaları. Buna rağmen mimimuma indirdiğimize inandığımız kazı planını sahada arkeoloji ekibine aktardığımızda hafif sararan yüzler. Bir an tereddüt. Kazarak tahrip edeceklerimizle, örterek koruyacaklarımızın muhakemesi. Devam!
Haziran ayında aplikasyon yapılır. Temel kazılarına başlanır. Pek çok mezar bulunur, dokümantasyon işleri dolayısı ile kazı bir miktar uzar ancak kazı planını tamamen değiştirmeyi gerektirecek bir bulgu olmaz.
Temel
Zemin koşulları göz önüne alındığında temel mümkün olduğu kadar hafif, ama 27 m açıklık geçecek örtünün uçmasını önleyecek kadar da yere bağlı. Ayrıca yoğun kar yükünü zayıf zemine dağıtarak iletecek kadar da yayvan olmalıydı. Olabildiğince az kazı gerektirmeliydi. Zeminin farklı oturmalarını tolere edebilmeliydi. 43 yılın erozyonuyla iyice şekilsizleşip belirsizleşen eğimli zemini, önerdiğimiz örtünün şekline uygun olarak düzenlemeliydi.
Çözüm: Topografyanın eğrileriyle şekillenen yüzeysel bir beton kuşak, yalnızca yükün zemine iletildiği pabuç zeminlerinin tesviyesi için kazı.
Henüz temel kazısı tamamlanmadan betonarme temelin kalıp ve demir işlerine başlanır, temel kazısı bir yandan sürer. Kazı ancak temel betonu dökülmeye başladığı gün biter. Betonun içine yerleştirilecek olan uzay kafes strüktür ankraj plakaları gecikir. Bir telaş, bir huzursuzluk.
Kullanılan hazır beton, temelin yola yakın alt kısmına pompa ile dökülür, ancak yukarı kısmın betonu, höyüğün üzerine iş makinaları çıkamadığı için elle yerleştirilir. Elle dökülen hazır betonun priz almadan yerleştirilme çabası. Kamyonet kasası, el arabası, derken bir de pompayla dökülen yerde kalıbın patlaması.
Temel, yaklaşık 30 günde tamamlanır ve beton dökülmeden yerleştirilen ankraj plakalarıyla uzay kafes montajına hazır hale gelir.
Strüktür
Önerinin Çatalhöyük Araştırma Projesi Başkanlığı tarafından kabul görmesi üzerine, projenin yapımına ve strüktürüne ilişkin çözümler de araştırılmaya başlanır. Farklı mühendislik gruplarıyla bitmek tükenmek bilmeyen görüşmeler yapılır.
"Biz bu işe girmeyiz, siz de olabildiğince çabuk sıyrılın", "şunu şöyle düz yapsak olacak ama..", "kusura bakmayın, ama uluslararası bir rezalete karışmak istemeyiz" türü tepkiler, projenin her türlü bütçeye sığmayı reddetmesi, biraz yılgınlık, biraz inat, biraz inanç.
İlk olarak konvansiyonel sistem çelik makas olarak projelendirilen strüktürde sahada kamyon, vinç gibi iş makinelerinin çalışamaması nedeniyle montaj sorunları yaşanacağı düşünülür.
Karar: Tüm sakıncalı çağrışımlarına rağmen montaj sorununa getirdiği kolaylık nedeniyle betonarme sürekli temel üzerine tümüyle küreli uzay kafes strüktür çözüm kabul görür. Parlar Mühendislik'in danışman olarak projeye kararlı ve yapıcı yaklaşımı... Alınan kararlar ve bütçeye sığma olanağı belirmesi üzerine bir miktar umut ışığı...
Uzay kafes çözüm kararının ardından bu kez uzay kafes strüktür yapımcı firmalarla bitmek tükenmek bilmeyen görüşmelere başlanır. Disketler dolusu 3 boyutlu uzay kafes strüktür çözümleri, sayfalar dolusu mesnet reaksiyonları, düzeltmeler, bütçeye sığma çabaları. Sahada betonarme temel kalıp-demir işçiliğinin tamamlanması için statik çözümü ve ankraj plakalarını bekleyen ustaların huzursuzlanmaları.
Nihayet uzay kafes strüktür yapımı için USTEM ile anlaşılır; uzay kafes strüktür, rüzgar ve kar yükleri, mesnet reaksiyonları, maksimum deformasyonlar ve bütçe gibi pek çok bilinmeyen denkleştirilir ve imalata başlanır.
Yerinde örgü uzay kafes montajı beklendiği gibi az sorunlu olur. Tabi İstanbul'a gidip dönen borular, küreler, mesnetler. Tüm aksamalarla birlikte uzay kafes strüktür montajı da 30 günde tamamlanır.
Kaplama
Ondüle sac, cam takviyeli polyester, polikarbonat levha... Arkeologların kazı çalışmaları için homojen ışık sağlayan ve keskin gölge oluşumunu engelleyen, uzay kafes strüktür ile uyum sağlaması için 140 cm aşık aralığını mevcut kar ve rüzgar yükleri altında geçebilen bir kaplama malzemesi aranır. CTP'de karar kılınır.
İzmir POLSER'de profil seçimi, uygun renk ve geçirgenlik için reçete denemeleri.
Sonuç: POLSER 40/200 Decolite profil tipi, 1.5 mm kalınlıkta, 225 kg polyestere 800 gr beyaz renk pastası, gofrajlı ve ultraviole dayanıklı film kaplı CTP.
Yan yüzeylerin uygun kısımlarında, yazın havalandırma ve erişim için çıkarılacak olan askılı açılabilir paneller, üst kısımlarında ve çatıda ise uzay kafes strüktür modülüne uygun olması için 140 cm aralıklı sabit kaplama strüktürü düşünülür. Sabit kaplama strüktürü, uzay kafes strüktür ve hareketli mesnetlerle birlikte çalışabilecek gibi detaylandırılır.
Korkulduğu gibi araya giren kış... Kar, rüzgar altında kaplama montajı...
Sabit strüktüre asılan açılabilir paneller, havalandırma açıklıkları ve birleşim noktalarında strüktürü basitleştirici boyalı bükme sac detaylar Konya ve Çumra'da üretilir.
Şubat ayı sonunda projede öngörülen ziyaretçi platformu hariç yapı tamamlanır.
...................
Proje boyunca, hedefleri doğru bir şekilde aktarabildiğimiz özverili gruplarla çalışma fırsatını bulduk ve işveren de dahil olmak üzere projeye duyulan güven sayesinde, tüm aksaklıklara rağmen yaklaşık 13 aylık bir uğraş sonucunda projeyi tamamlamayı başardık.
Sonuç olarak en çok, Türkiye'nin en önemli arkeolojik alanlarından birinde şimdiye kadar yapılamamış bir işi tamamlayarak, büyük bir kültür mirasının korunması ve sergilenmesine katkı sağlayabildiğimiz için mutluyuz.