Çoğu zaman telaffuz dahi edemediğimiz fakat, 1. Dünya savaşından sonra sanat, tasarım ve sonunda tüm hayatımıza giren ve tüm üretim süreçlerini etkileyen avant-garde ve kitsch, bugün hala etkilerini sürdürüyor.
"Yüksek sanattan bahsediyorsak, alçak/popüler sanat tanımından da kaçınamayız.."
Clement Greenberg
Clement Greenberg'in 1939 yılında Parisien Review için yazdığı, çok ses getiren makalesinde dediği gibi: "yüksek sanat/ alçak sanat" ve hayatımıza eklemlendikleri alanlar ve süreçler...
Evet çoğu zaman telaffuz dahi edemediğimiz, fakat I. Dünya Savaşı'ndan sonra; sanat,tasarım ve sonunda tüm hayatımıza giren ve tüm üretim süreçlerini ‘tarzlarını' etkileyen bu iki kavram, bugün hala etkilerini sürdürmektedir. Bir sanat akımı olarak başlayıp, sonra bir yaşam tarzı haline gelen bu akımlar 20. yy. başlarında kitlelerin ‘taraf' olmasını sağlayacak kadar ‘gündemdeydi' ve ‘yaşıyordu'.
Mimarlık, hayattan beslenen bir disiplin. "İnsan"dan,"insanın yarattığı şey" lerden soyutlanamaz; çünkü eninde sonunda "İnsan elinden çıkar". Bütün sosyal-kültürel değişim ve dönüşümlerden etkilenir ve mimarlık da zamanla dönüşür. Diğer bir deyişle, avant-garde ve kitsch olarak adlandırılan yüksek sanat ve alçak/popüler sanat akımları, mimarlık dünyasında yeni yorumlar ve yaklaşımlar açısından etkili olmuştur. Akımlar, içinde oluştukları mekandan soyutlanamazlar, mekan da mimariden...
Sanat, tasarım ve mimarlık alanını önemli ölçüde etkileyen bu iki akımı anlayabilmek için nasıl oluştuğu, meydana çıktıkları dönemin koşulları ve tanımlarından bahsetmek gerekiyor.
Avant-garde, fransızca kökenli bir kelime. "İleri, öncü" demek. Avant-garde akımı, 19.yy. ve 20.yy. arasında ‘geleneksel olana' karşı bir krizin sonucu, bu krize bir cevap niteliği olarak doğdu. Fakat tanımından anlaşılan öncülüğü getiremedi; aynı zamanda yıkıcıydı, kendinden önceki sanat akımlarını tanımıyor ve her zaman "tanımlanmamış, keşfedilmemiş" olanı bulmayı amaçlıyordu. Amaç, sadece yüksek sanatın üretilmesiydi, "sanat için sanat"tı.
Plastik Sanatlarda Avant-garde
Avant-garde akım plastik sanatlarda ve diğer sanat dallarında hep"bir mesaj verme" gayesinde olmuştur. Sanatçı; yeni ve tamamen kendi terimlerini içeren bir ürün yaratma çabasındaydı. 20. yy. başlarında; bu tamamen yeni ve daha önce benzeri olmayan sanat ürünü çıkarma gayesi birçok eleştirmen tarafından "Tanrı' nın taklidini yapma" olarak algılanmıştı.
Avant-garde' ın en önemli akımları, futurizm, fovizm, dadaizm, kubizm ve expresyonizmdi ve Picasso, Braque, Mondrian, Miro, Kandinsky, Brancusi, Matisse ve Cezanne en önemli temsilcilerindendi. Avant-garde sanatçı mekanın, alanın, rengin ve şeklin "keşfedilmesi", "yaratılması", yeniden yapılandırılması süreçlerini üstleniyordu.
Tabii bu akımın aldığı tavır; oluştuğu dönemin şartlarına da bağlıydı. Akımın öncülerine göre böylesi için, sadece sanatı değil, hayatı, yaşam tarzlarını, kenti etkilemiş bir akımın tabanının oluşması için "rahat, konforlu" bir ortam gerekiyordu. Bu durumda böyle bir ortam da ancak "demokratik sosyal" devletlerde olabilirdi.
Mimaride Avant-garde
Dünya savaşı sonrası dönem koşulları gözden geçirilirse; avantgarde akımın etkileri öncelikli Sovyet Sosyalist bloğu ülkelerinde görülmüştür. 1922-1932 yılları arasında yeni hedefler saptamış bir grup mimar tarafından "Sovyet Avantgarde Mimarisi" adı altında 20.yy'ın en radikal binalarından birkaçı ortaya çıkmıştır.
Bu yapılar; mimarlıkta yeni bir dile, yeni bir yoruma işaretti. Savaş sonrası tek olanı, farklı olanı, daha önce keşfedilmemiş olanı yakalamaya çalışan sanat- avantgarde akım, mimarlıkta ve kentlerin yeniden yapılandırılmasında da büyük ölçüde etkili olmuştur. Savaşın getirdiği karamsar ortamdan çıkış yolu olarak, mimarlık da farklı çizgiler ve yorumlar kazandı.
İki Dünya Savaşı arasındaki "modern mimari". Bu cümle Art Deco akımını genel olarak tanımlayabilir. Avant-garde akım bugün hala etkisini gördüğümüz Art Deco Mimari akımını doğurmuştur. Modern mimari, geleneksel konseptler, sıcak, rahat mekandan, futuristik, teknoloji cenneti gibi gözüken mekanlar arasında bir gerilime sebep oluyordu. Art Deco bu gerilimi çözmek için bir yaklaşımdı aslında.
Richard Neutra modernist mimarlığın başlangıç döneminde mimarlık okulundan mezun oldu. Art-deco mimarlığının önemli temsilcilerindendir.
Frank Gehry de avant-garde mimarinin önemli temsilcilerindendir. O da geometriye farklı bir bakış açısı getirerek, sıradan olmayanın peşinden gitmiştir. Prag'da bulunan meşhur "Dancing House", bu akımın en önemli örneklerindendir.
Frank Gehry'nin formlarında avantgardın öncü akımlarından "kübizm" göze çarpar. Gehry'nin de çizdiği skeçleri ve sonucunda binaları, Picasso'nun tabloları gibi ‘izlenebilmektedir'.
Yona Friedman kent plancılığı ve mimari konusunda kendi deyimiyle ‘yarı bilinçsiz modelleri' ile bir ütopisttti aslında. Mekanın planlanması ve binanın tasarlanması aşamasında plancı ya da mimara ihtiyaç olmadığına, mekanı en iyi şekilde ancak içinde yaşayan insanın tasarlayabileceğine inanıyordu. Bu düşüncesiyle klasik mimariden ayrıldığı çok açıktı. "Spatial city" adını verdiği eskizlerinde; insan odaklı bir tasarım anlayışına gitmiş , fakat bu O'nu geleceği tasarlamak fikrinden alıkoyamamıştı. Avant-garde akım eğer "tek olanı, farklı olanı, yaratılmayanı yapmak ve bu anlamda da Tanrı'ya özenmek" ise; evet Friedman kesinlikle avant-garde bir mimardı...
Kitsch kavramı; endüstri devriminden sonra ortaya çıkmıştır. Kentlileşme ve okur-yazarlık oranının artmasıyla birlikte; sanat akımlarının da hedef kitlesi genişlemeye başladı. Tabii ki kitsch hiçbir zaman avant-garde akım kadar karmaşık ya da anlaşılması güç ya da öyle olmayı amaçlayan bir akım olmadı. Aksine daha basit, anlaşılır ve aslında "bir şey anlatma kaygısı, derdi olmayan" bir tarafta durdu.
Kitsch popüler kültürü baştacı yapmıştır. Popüler kültür; büyük kitleler, yığınlar... Modernizm karşısında bir duruş şekli belki de..
Plastik sanatlarda Kitsch
Hedef kitle "seçilmiş, belli bir sosyal grup" olmadığı için; kitsch ürünler her sosyal gruba hitap edebiliyordu. Çünkü kitsch; kitlelerin ürünüydü ve bu kitleler kitsch ürünü ‘olduğu gibi' algılayabiliyorlardı.
Kitsch kendini herkesin görüp takip edebileceği; reklam-tanıtım alanında duyurmaya başladı. Gazete ve dergi kapakları; cumartesi gecesi posterleri, takvim kızları...Medya her eve, herkese erişebiliyordu; kitsch de öyle..
Mimaride Kitsch
Kitsch akımı; kitlelere ait olduğu için; ürünleri de herkese hitap edebiliyordu. Bu Mimari ürün için de geçerliydi. Kitsch Mimari ; ‘kitlelerin kullandığı, kitlelere ait' olan mekanlarda ve yapılarda kendini göstermiştir. Kitsch' in umursamaz ve ‘hiçbirşeyi dert etmeyen' tavrı; mimaride; formdan çok; renk ve simgede yansımıştır.
Bir şekilde Kitsch akımdan etkilenmiş yapı; belirli gruplara ait olmaktan çıkıp; "anonim" oluyordu.
Kitsch popüler kültür ürünü olduğu ve kitleler için üretimi amaçladığından; bu durum mimariye de toplumun her kesiminin , kitlelelerin kullanacağı binalar olarak yansımıştır. Modernizme başkaldıran bir akımın taban alan mimari ürün de; bir yönden "aykırılığı" yakalamaya çalışmıştır. Pembe bir motel binasının bahçesinde kocaman bir Rolling Stones simgesinden oluşan kaydırak, taşıyıcı sistemi pembeye boyalı ağaç gövdesine benzer olan kolonlar ya da restoran binasının tepesine konudurulmuş kocaman bir çörek!
Avant-garde ve Kitsch akımları 1. Dünya Savaşı'ndan neredeyse günümüze kadar arkasında önemli eserler bırakmıştır. Plastik sanatlardan, mimariye , yazılı ve görsel medyadan insan hayatına sızan bu iki akım; bir açıdan tarihsel gelişim sürecinde yaşanan sosyal, politik, ekonomik, kültürel değişim ve dönüşümleri yansıtan ‘belge' niteliğindedir...
Kendinden önceki akımları reddeden ve keşfedilmemişin peşinden giden, belirli bir sosyal gruba hitap eden bir tavır ve kitlelere hitap eden, popüler kültürü baştacı yapan bir başkaldırış; avant-garde ve kitsch!!!