Bir dönemin endüstri, şimdilerin ise kültür sanat hayatına yön veren Beykoz Kundura'nın günümüze kadar geçirdiği dönüşümü; Kültür Sanat Direktörü S. Buse Yıldırım ve Kundura Hafıza Proje Koordinatörü Süreyya Topaloğlu'ndan dinledik.
Lastik işletme
Beykoz Kundura Kültür Sanat Direktörü S. Buse Yıldırım ve Kundura Hafıza Proje Koordinatörü Süreyya Topaloğlu, Beykoz Kundura ile ilgili sorularımızı yanıtladı.
200 yılı aşkın süredir İstanbul’un tarihine tanıklık eden Beykoz Kundura’nın kuruluşu ile başlayabiliriz. Tarihi hikâyesi ve şimdiki Beykoz Kundura’ya geçiş sürecini anlatır mısınız?
Buse Yıldırım: Beykoz Kundura’nın kuruluş hikâyesi farklı işlevler de kazandırılarak, Osmanlı döneminden itibaren başlıyor aslında; bir endüstri yapısı olarak şekillenmesi ise 1804’te, mevcut yerinde Beykoz Kâğıt Fabrikası’nın kurulması ile başlıyor. Alanın deri işlenmesiyle ilgili tarihini başlatan ise 1810’da Kâğıt Fabrikası’nın halihazırda kullandığı değirmenin yanına kurulan Tabakhane oluyor. Ardından askeriye için ayakkabı üretimi başlıyor, bir yandan da kâğıt fabrikası faaliyetine devam ediyor. 1912’de fabrikanın kundura imalatı günde 1000 çifte ulaşıyor. 1933 yılında ise Beykoz Deri Fabrikası Sümerbank’a devredilerek Sümerbank Deri ve Kundura Sanayi Müessesesi adını alıyor ve Türkiye’nin sanayileşme tarihinin önemli endüstri yapılarından biri haline geliyor.
Lastik işletme
Hem yurtdışındaki kurumlarla kurduğu eğitim ve üretim ilişkileri hem de bünyesinde gerçekleşen sendikal çalışmalarla öncü ve yenilikçi bir tesis olan Kundura Fabrikası, sanayileşme tarihine olduğu kadar Beykoz semtine de şekil veriyor; Beykoz’u burada yer alan diğer endüstri yapılarıyla birlikte geliştiriyor ve dönüştürüyor. 1980’lerin sonlarına doğru ekonomi politikasının değişimiyle artık zarar etmeye başlayan fabrika 1999 senesinde tamamen faaliyetini durduruyor. 2003 yılında ise Sümerbank’ın da özelleştirilmesiyle Beykoz Deri Kundura Fabrikası Yıldırım Holding’e satılıyor.
Tamamen tesadüfler üzerine organik bir şekilde 2005 yılında televizyon ve sinema yapımlarına ev sahipliğini yapmaya başlıyor ve hâlâ yaratıcı sektörün önde gelen platolarından biri olarak hizmet vermeye devam ediyor. Yeni dönüşüm hikayesini kurgularken 2015’de sözlü tarih çalışmalarının başlamasıyla Kundura Hafıza projesinin ilk adımları atılıyor ve 2017’de ilki yapılan açık hava sineması gösterimleri ile şehrin kültür sanat seyircisiyle ilk temaslarını kuruyor. Restorasyon çalışmaları kapsamında araştırma ve geliştirme süreci devam ederken, 2018’de fabrikanın kazan dairesinin yeniden işlevlendirilmesiyle birlikte Kundura Sinema ve Sahne açılıyor.
Kundura Sinema
Mimari açıdan değerlendirirsek, fabrika alanındaki yapılar birbirlerinden farklı dönemlerde inşa ediliyor ve bu sebeple tesiste tek bir mimar adından söz etmek pek mümkün değil. Ancak 1930’lardan itibaren Çekoslavakya’daki Bat’a Ayakkabı Fabrikası ile kurulan ilişkiler sonucu fabrikanın verimliliğini artırmak için Çekoslavakya’dan gelen mühendis ve mimarlardan oluşan bir ekip, 1958’de Yeni Kundura binasının tasarımı ve inşası için çalışmalara başlıyor. Bu yapının konsept projesi Çek Centroprojekt firması tarafından hazırlanmış. Buna ek olarak farklı dönemlerde üretilmiş çok sayıda harita ve mimari çizim de arşivde bulunmakta. Ayrıca belirtmekte fayda var ki özelleştirme kapsamında tescillenmeyen bir bina Yeni Kundura; ama mimari niteliklerini göz önünde bulundurarak, Yıldırım Holding kapsamında Beykoz Kundura olarak bu binayı tescilleyerek bir anıt niteliğinde korumayı önemsiyoruz.
Centroprojekt
.jpg)
1920-1930 Anadolu Ciheti Haritası
Beykoz Kundura'nın faaliyetlerinin bir kısmının başlıklarını - Plato, Kundura Sinema, Kundura Sahne, Kundura Hafıza - paylaştınız. Biraz daha detaylandırır mısınız?
BY: Beykoz Kundura günümüzde bütüncül bir kültür kompleksi olarak yaratıcı sektörün birçok alanında faaliyet gösteriyor diyebiliriz. Kundura, yeşil alanlarından, Boğaz kıyısına, anıt ağaçlarından mimarisinin tarihi dokusuna kadar her köşesi ile ilham kaynağı oluyor; ayrıca filmler ve televizyon yapımlarına plato sağlıyor.
Kundura Hafıza projesi 2015’te başlayan sözlü tarih çalışmaları ve onlarla birlikte sürdürülen arşiv araştırmalarıyla fabrikanın geçmişine dair giderek büyüyen bir kaynak oluşturmuş durumda. Bu sayede, fabrika döneminin sosyal yaşamına dair keşfettiğimiz anlatılar, sinema ve sahne için kurgulanan kültür politikasına da yön verdi. Kundura Sinema’nın programını sinema eserlerinin de kültürel mirasın bir parçası olduğunu göz önünde bulundurarak tasarlıyoruz, yine aynı şekilde Kundura Sahne'ye özgü işlerde sanatçıların buranın mimari niteliklerinden ve geçmiş anlatılardan beslenmelerini önemsiyoruz.
Kundura Sahne
Süreyya Topaloğlu: Kundura Hafıza, fabrika içinde üç farklı fiziksel mekânda çalışmalarını sürdürüyor. Bunlardan ilki, 18 Haziran'da açılışı yapılan “Kundura’nın Hafızası: Bir Fabrikaya Sığan Dünya” sergisinin yer aldığı Marangozhane yapısı. 1800’lü yıllarda inşa edilmiş olan yapı, fabrika kapanana kadar ayakkabıların ahşap kalıplarının üretildiği yer olarak faaliyet göstermiş, şimdiyse fabrikanın tarihinin anlatıldığı sergiye ev sahipliği yapıyor.
Karakol
Sac Ambarı hafıza arşivinin yer aldığı bir diğer yapı; burada fabrika döneminde kullanılmış olan yüzlerce el aleti ve makine, fabrikanın endüstri arkeolojisinin önemli bir parçasını oluşturuyor. Bu koleksiyon, dönemin teknolojisini makineler üzerinden anlayabilmemiz için bir alan açıyor. Kundura Hafıza Kültürel Mirası Koruma Derneği’nin de merkezini oluşturan dokümantasyon merkezi ise arşivin bulunduğu ve dernek çalışmalarının yürütüldüğü yapı olarak kullanıma hazırlanıyor. Hepsinin hazırlıkları tamamlandığında araştırmacılara ve ziyaretçilere açık olacak.
Karakol
Marazgozhane'yi anlattınız. Diğer yapılardan da, mevcut kullanım alanları ve eski işlevleri ile karşılaştırarak bahsedebilir misiniz?
ST: Mevcut fabrika tesisi kültürel miras tanımı üzerinden pek çok farklı değere sahip. 200 yıldan fazladır ayakta duran bir sanayi yapısı olarak eskilik değeri bunların başında geliyor. Üretimin üzerinde bıraktığı izler ile gelişme değeri, alanın her noktasında fark edilir nitelikte. Çekimlere ev sahipliği yapmasıyla birlikte fabrika yapısı içindeki mekânların pek çoğu döngüsel ve esnek mekân kullanımı çerçevesinde geçici ya da kalıcı şekillerde dönüşerek/dönüştürülerek farklı mekânsal niteliklere bürünüyor. Böylelikle bu katmanlaşmalar bir kabuk olarak kullanım değeri üzerinden ortaya bir sanat değeri çıkarıyor. Alanın tamamı bir plato olarak yeniden işlevlendirilmiş durumda diyebiliriz yani.
Meydan
Ancak bunun ötesinde yapılmış ve yapılmakta olan nitelikli restorasyon çalışmaları neticesinde alandaki pek çok yapı günümüz konfor koşullarına ulaştırılarak yeniden kullanılır durumda. Bu yapıların en önemlilerinden biri olan kazan dairesi, özgün kullanımında fabrikanın enerjisini üreten bir yer iken, günümüzde Kundura Sinema ve Kundura Sahne ile birlikte alanı bir kültür merkezine dönüştüren bir donanımın çekirdeğini oluşturuyor. Yapılar dönüşse de özgün isimlerini sürdürmeleri onları birer hafıza mekânına dönüştürüyor. Lastik Revizyon, Yağhane, Çarkhane gibi fabrikanın özgün mekân isimleri alanda hâlâ kullanılıyor. Buna ek olarak, serginin yer alacağı Marangozhane yapısı yine özgün ismiyle sürdürülen ve içinde hala döneminde üretilen ahşap ayakkabı kalıplarını görebildiğimiz bir mekân. Burada yürütülen restorasyon çalışmalarında, hem alanın büyüklüğü hem de süreçlerin zorluğu ve uzunluğu sebebiyle farklı aşamalarda, farklı ekiplerle çalışıldı, bu sebeple projeler için tek bir künye oluşturmak zor. Konsept projesi sürecinde erken tasarım fikirlerinin oluşumunda TenBrasWestinga ve Theater Advies ekipleri ile çalışılıyor. Sonrasında da uygulamalar Kundura bünyesinde çalışan farklı mimari ekiplerle sürdürülerek yapılar bugünkü halini alıyor.
Meydan
Kundura Hafıza Arşivi’ni anlatır mısınız? Yapının tarihi öneminin yanında, ticari faaliyet alanı olarak da bir döneme tanıklık etme imkânı buluyoruz. Cahit Sıtkı Tarancı’nın fabrikaya yaptığı iş başvurusu meselâ…
ST: Hem Kundura Fabrikası’nın hem de İstanbul’un endüstriyel kültür mirasının tarihine pek çok anlamda ışık tutacak olan arşiv iki bine yakın görsel ve yazılı belgeden oluşan bir birikime sahip. Arşivdeki materyallerin sergiyi de oluşturan büyük bir kısmı 2015 yılından beri fabrikanın eski çalışanları ve yakınları ile yürütülen sözlü tarih çalışmaları sonucunda bir araya getirilmiş durumda. Şimdiye kadar 150’ye yakın kişiyle yapılmış olan görüşmelere yenileri eklenmeye ve Hafıza arşivi büyümeye devam edecek.
Arşivde sözlü tarih görüşmeleri dışında pek çok farklı nitelikte belge yer alıyor. Farklı arşivlerin taranmasıyla erişilen hem fabrikaya da hem de Beykoz’a dair yazılmış akademik yayınlarla birlikte gazete arşivlerinden toplanmış, fabrikaya dair haberler ve reklamlar da arşivin kıymetli belgelerinden. Aralarında 1930’lu yılların ünlü illüstratörleri İhap Hulusi Görey ve Hayrettin Çizer’in Beykoz Kundura için tasarlamış olduğu reklamlar da var. Fabrika yapılarına ait mimari çizimler, haritalar, planlar, makinelerin teknik çizimleri gibi grafik belgelere ek olarak fabrikanın depolarında bulunmuş ve konservasyonu tamamlanarak arşive eklenmiş iş föyleri, iş takvimleri, ayakkabı katalogları, yazışmalar, genelgeler, faturalar, iş başvuruları, kalite belgeleri, mal pusulaları, takdir belgeleri, personel kartları, terfi-tayin belgeleri gibi yüzlerce doküman yer almakta.
BY: Cahit Sıtkı Tarancı’nın kendi el yazısıyla doldurmuş olduğu iş başvurusu da arşivdeki önemli belgelerden. Tarancı 29 Kasım 1937’de 70 Lira maaşla fabrikada işe başlamış ve kısa bir süre çalışmış. 1910 doğumlu şair o dönemde henüz Otuz Beş Yaş şiirini kaleme almamış.
Tarancı, “İstediğiniz maaş nedir?” sorusuna “Ne layık görülürse.” cevabını veriyor.
ST: Belgeler ve fotoğraflar kadar fabrikada kullanılmış makineler de geçmiş dönemleri anlayabilmemiz için önemli belge niteliğinde arşivin parçası diyebiliriz. Makineler hem ayakkabı üretiminin aşamalarını hem de üretildikleri dönemin teknolojisini yansıttıkları için endüstri mirasının vazgeçilmez öğeleri.
Geçtiğimiz ay yeni kurulan Kundura Hafıza Kültürel Mirası Koruma Derneği’nin amaçlarından ve ilk etkinliği, yeni açılan sergiden bahseder misiniz?
BY: Kundura Hafıza Derneği, 2015’te başlayan Kundura Hafıza projesi kapsamında yapılan çalışmaları bir sivil toplum kuruluşu çatısı altında sürdürmek üzere kuruldu. Beykoz Kundura’nın geçmişi üzerinden İstanbul’un endüstriyel tarihini daha görünür kılmayı hedefliyoruz. 200 yılı aşkın süredir ayakta olan fabrikanın kültürel mirasını korumaya yönelik çalışmalar, üretmeyi ve farklı disiplinlerin de yer alacağı yeni alanlar yaratmayı amaçlıyor. Büyümeye devam edecek olan arşiv gelecekteki sergi, atölye ve yayın çalışmaları için zengin bir kaynak oluşturuyor, dernek bünyesinde de arşivin yaratıcı yöntemlerle ele alınması için araştırmacılara ve sanatçılara yönelik destek programları oluşturulmasını ve ayrıca kültür mirasını koruma odaklı çocuk ve gençlere atölyeler planlıyoruz.
Kundura Hafıza Derneği’nin ilk çalışması ise bu ay Kundura’nın Marangozhanesi’nde açılan “Kundura’nın Hafızası: Bir Fabrikaya Sığan Dünya” isimli sergi. Fabrikanın üretim tarihine farklı bir perspektiften bakan sergi, fabrikayı bir üretim tesisi olmanın ötesinde farklı bağların kurulduğu bir yaşam alanı olarak ele alıyor.
Fabrikadan kalan makineleri, belgeleri, eski çalışanlar ve ailelerinin bağışladığı nesneleri ve sözlü tarih görüşmelerini bir araya getiren sergi, Kundura Hafıza’nın arşivinden yapılmış seçkiyi iş gücü, üretim, eğitim, zaman, şehir gibi temalar üzerinden bütüncül bir anlatıya dönüştürüyor.
Küratörlüğünü Seda Yıldız’ın yaptığı ve yaklaşık üç bin işçi, memur ve ailesinin ‘birbirine bağlı olma’ halinden ilham alınarak hazırlanan sergi, gündelik hayat ve üretim faaliyetinin iç içe geçtiği fabrikada yaşananları yeniden canlandırıyor.
Tasarımı Future Anecdotes İstanbul (FAI), üretim ve uygulaması BARN Architects tarafından yapılan sergi, ay sonuna dek Sümerbank emektarlarını ve ailelerini ağırlayacak. 1 Temmuz’dan itibaren tüm ziyaretçilere açık olacak ve beykozkundura.com adresinden randevu alınarak Beykoz Kundura’da ücretsiz gezilebilecek.