Kuzguncuk Köyiçi Kentsel Tasarım Projesi

Kuzguncuk Köyiçi Kentsel Tasarım Projesi, Üsküdar Belediyesi’nin talebi üzerine İTÜ Döner Sermaye İşletmesi bünyesinde künyede belirtilmiş olan proje ekibi ile gerçekleştirilmiştir. Burada aktarılacak olan bütün bilgiler bu proje kapsamında ortaya konulan çalışmalardan derlenmiştir. Kuzguncuk Köyiçi Kentsel Tasarım projesinin gerçekleştirildiği alan, 2960 sayılı Boğaziçi Yasası uyarınca Boğaziçi Öngörünüm Bölgesi içindedir. Boğaziçi sınırlarına girdiği için Boğaziçi İmar Planı hükümleri kapsamındadır. 22/7/1983 tarihinde yürürlülüğe giren Boğaziçi Alanı 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planına göre proje alanının İcadiye Caddesi’ni çevreleyen bölümü “Köyiçi Yerleşim Alanı” olarak ifade edilmiştir. Bunun yanısıra proje alanının sınırları içerisinde “Tarihi ve Doğal Değerleri İtibariyle 1. Derecede Önemli Köyiçi Alanı” da yer almaktadır. Kentsel tasarım projesinin yanında kentsel tasarım rehberinin de oluşturulduğu bu uygulama projesi dört farklı aşamadan oluşmaktadır. Var olan durumun kapsamlı farklı tematik analizlerle ortaya konulmasından sonra, avan projeler geliştirilmiş ve kentsel tasarım projesi farklı boyutları ile ortaya konulmuştur. Sokak silüetlerinin ve mimari envanterlerin de oluşturulduğu proje ile çok boyutlu yaklaşımı gerektiren stratejik planlama anlayışı her adımda benimsenmiş ve alanın geleceğine yönelik referanslar veren bir çerçeve çizilmesi hedeflenmiştir.



Kuzguncuk Yerleşimi Genel Özellikleri
Boğaziçi’nin Anadolu kıyısında, Üsküdar/Paşalimanı ile Beylerbeyi arasında kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda gelişen Kuzguncuk, hem sosyo-kültürel hem de mekânsal doku özellikleri bakımından İstanbul’un, geleneksel Boğaziçi köylerinin özelliklerini bir ölçüde taşımayı sürdüren yerleşmelerinden biridir. Konumsal olarak Üsküdar’ın, Altunizade, Bağlarbaşı gibi ulaşım aktarma noktalarının yanısıra eğitim, sağlık, ticaret ve servis alanlarına da yakınlığı semtin tercih edilebilirliğini artıran özellikleridir. Var olan yeşil alanlar (1) ise yerleşmeyi her iki yandan sınırlamaktadır. İstanbul Boğazı’na açılan bir  adiye kurulmuş olan Kuzguncuk’un doğal yapı karakteri tipik Boğaziçi peyzaj karakteri özelliklerini taşımaktadır. Sırtlardaki eğimli topoğrafya ve üzerindeki bitki örtüsü, genellikle Fıstık Çamı (Pinus Pinea), Akdeniz Servisi (Cupressus sempervirens) ve Erguvan (Cercis siliquastrum) birlikteliğini içerir ve bu birliktelik geçmişten günümüze miras kalan ve günümüzde de İstanbul Boğazı’nın peyzaj karakterini oluşturan en önemli elemanlardandır. Kent içinde sıklığı azalan yeşil alanlarla çevrili olması semtin fiziksel dokusunu olumsuz yönde etkileyebilecek yeni yapılaşmayı kısmen engellemesine karşın, yerleşme içinde kaçak yapılaşmalar yer almaktadır. Kuzguncuk, İskele Meydanı çevresinde ve kısmen İcadiye Caddesi’nde gelişmiş günlük ticaret ve servis işlevleri dışında konut ağırlıklı bir yapı göstermektedir. Genel doku, yangınlardan arta kalan yapıların yanısıra, genelde 19. ve 20. yy’ın başlarında inşa edilmiş tek evler, sıra evler ve yalılar ile son dönemlerde engellemelere karşın yapılan kısmen kaçak apartmanlardan oluşur. Eski yapılar genelde iki üç katlı olup, dar cepheleri, balkon ve cumbalarıyla dikkat çekmektedirler. 1864 yangını sonrasında yapılan ve semtin özgün dokusunu oluşturan dar parselasyon üzerinde yükselen sıra evler ya tümüyle kagir ya da kagir zemin kat üstünde ahşap katlardan oluşur. Bunların yanında özellikle son 20 yılda tuğla ve beton malzemelerin kullanımı hızlı bir biçimde yaygınlaşmıştır (Özbek; 1998, Yalçıntan; 1999).



Sosyal Yapı
Kuzguncuk özellikle 17. ve 19. yy’lar arası Musevi ve Ermeni nüfusun çoğunlukta olduğu bir yerleşim olmuş, farklı kültürlerin barınması zengin bir ekonomik ve sosyal yapıyı da beraberinde getirmiştir. Bugün ise Kuzguncuk’taki azınlık nüfus yok denecek kadar azdır. Semtten ayrılan geleneksel sakinler nedeniyle evlerin el değiştirmesi, bir kısmının iç ve dış özelliklerinin değişimine neden olmuştur. Kuzguncuk nüfusu 1985 yılına kadar artarken bu tarihten başlayarak düşmeye başlamıştır. Kuzguncuk’ta her dönem yüksek ve orta gelir grubu olmak üzere iki toplumsal sınıfın varlığından söz edilebilir. Yüksek gelir grubu kıyı kesiminde çoğunlukla yalılarda yer seçerken, semtin iç kesiminde orta gelir grubu yer almaktadır. Özellikle orta gelirli aileler için Kuzguncuk hem iskân hem iş hem de eğlence merkezi olmuştur (Özbek; 1998). 1980’lerden başlayarak Kuzguncuk, mimarlar, sanatçılar ve yazarlar tarafından tercih edilen bir yerleşim olmaya başlamıştır. Kent genelinde 1980 sonrasında yaşanan dönüşüm süreci burada da etkili olmuş ve yatırımcılarla birlikte öteki grupların alana olan talebi artmıştır. Yakın çevresinde yer alan hızlı yapılaşma sosyal anlamda Kuzguncuk’u etkilemiş olmasına karşın bugün geçerli olan metropoliten yaşam biçiminin tersine Kuzguncuk’ta mahalle ve mahalleli olma özelliğinin getirdiği ilişkiler sistemi ve bilinci kısmen de olsa devam ettirilmektedir. Kuzguncuklular yaşadıkları çevreye sahip çıkarak, katılımcı bir yaklaşımla özel dokusunun korunmasında etkili olmaktadırlar.



​Kuzguncuk Köyiçi Kentsel Tasarım Proje Aşamaları
Sürdürülebilir bir yaklaşım çerçevesinde fiziksel, doğal ve sosyal potansiyellerin korunarak geliştirilmesi ve var olan sorunların giderilmesi amacıyla geliştirilen Kuzguncuk Köyiçi Kentsel Tasarım Projesi’nde, uygun tasarım strateji ve politikaları ve de yönlendirici olacak bir tasarım rehberi geliştirilmiştir. Yapılan tespit ve çözümleme çalışmalarının yanısıra, tematik analiz ve değerlendirmelerle yerleşmenin geleceğine yönelik açılım ve stratejiler tartışılmıştır. Bu çerçevede Kentsel Tasarım Projesi’nin kapsamı dört ayrı aşamada irdelenmiştir. Belgeleme çalışmalarını kapsayan projenin ilk aşamasından sonra, alanda ayrıntılı Durum Tespiti ve Analitik Değerlendirme yapılmıştır. Yapılan değerlendirmeler sonucunda proje alanı tasarım konsepti belirlenerek alternatif öneriler geliştirilmiştir.
Yapılan bütün fiziksel, sosyal, ekonomik analizler, halk katılımı ile alınan bilgiler sentez çalışma ve saptamaları olarak ayrıntılı bir düzeyde dikkate alınarak;
•yaya ve taşıt ulaşım sistemi,
•kullanımlar; yeni ve eski işlevler,
•imaj öğeleri; simgeler ve nirengi noktaları,
•var olan yeşil alanlar; spor, kültür ve öteki donatı alanları,
•yerleşme özgünlüğü, ölçeği,
•yapılanma düzeni, açık ortak kullanım alanları; meydan, sokak ve diğerleri
•topografik yapı; eğim yönleri, eş eğim alanları,
•görsel potansiyeller ve manzara, Kuzguncuk kentsel tasarım projesi seçenekleri oluşturulmuş ve yapılan açık ortak değerlendirmeler sonunda, özet strateji, politika ve uygulamayı yönlendirici kararlar, projeler üretilmiştir.
Bu çerçevede yapılan değerlendirmeler sonunda Kuzguncuk kamu alanları ve sahil kesimiyle ilgili geçmiş içinde oluşan, günümüzü ve geleceği kapsayan çağdaş, özgün Kuzguncuk tasarlanmıştır. Alternatifli seçenekler arasından geliştirilen Kuzguncuk Tasarım Projesi şemasının dayandığı temel ilkeler; semtin koruyucu bir yaklaşım içinde ele alınarak, var olan fiziksel, sosyal ve ekonomik çevre özelliklerinin iyileştirilmesi ve sürekliliğinin sağlanması şeklindedir.



Kuzguncuk Kentsel Tasarım Projesi
Tasarım kararları alınırken, Kuzguncuk’un eski bir Boğaz Köyü olması nedeniyle hâlâ devam eden mahalle kültürü, komşuluk ve sosyal ilişkilerinin önemi göz önünde tutulmuştur. Bu bağlamda, kamusal açık olan düzenlemelerinin sosyal yapıyı ve ilişkiler sisteminin ağ örgüsünü bozmaması ve örüntüsünü destekleyecek biçimde geliştirilmesi, fiziki ve sosyal yapının ortak kimlik ve karakterinin niteliğinin artırılarak korunması ana hedefler olarak kabul edilmiştir.

Ulaşım kararları;
1.Bütün cadde ve sokakların genişlikleri kontrolsüz yol üstü parka izin vermeyecek şekilde tasarlanmıştır. Yer yer hem taşıt hem de yaya trafiğini engellemeyecek biçimde, gereksinimleri gidermek üzere belirli aralıklarla yol üstü otopark cepleri ile sistem desteklenmiştir.
2.Cadde ve sokakların bir bölümü çift yönlü bir bölümü ise tek yönlü taşıt trafiğine izin verecek şekilde düzenlenmiştir.
3.Sahil yolunun Kuzguncuk sakinleriyle Boğaz arasındaki ilişkiyi engellediği göz önüne alınarak, bu trafiğin etkisini en aza indirmek üzere Çarşı Caddesi ve İcadiye Caddesi’nin kesişiminde ve bu alanın uzantılarında düzenlemeler önerilmiştir.
4.Açık alanlar Kuzguncuk’un tarihi ve kültürel değerlerini yansıtması bakımından önemlidir, bu nedenle bu alanlara ulaşılabilirliğin artırılması için yaya öncelikli taşıt yolu önerisi geliştirilmiştir. Taşıtın gerektiğinde geçebileceği nitelikte ancak zemin kaplama detaylarında farklılıklar olan bu yollar, yalnızca günün belirli saatlerinde ve acil durumlarda taşıt trafiğine açılabilen yollar şeklinde tasarlanmıştır.
5.Yaya öncelikli taşıt yolları aynı zamanda konut alanlarında da benimsenen ulaşım sistemi parçalarından biridir. Bu sokakların büyük oranda taşıt trafiğinden arındırılması sağlanabilecek ve bir çeşit yaya yolu olan ve Kuzguncuk için karakteristik bir özellik taşıyan merdivenli yolların birbirleriyle bütünleşmesi sağlanabilecektir.
6.Merdivenli sokaklar hem Kuzguncuk’a karakteristik bir özellik sağlamakta hem de oluşturduğu manzara noktalarıyla mekâna estetik değer katmaktadır. Buna yönelik yeniden düzenlenecek merdivenler ve sahanlıklarında kullanıcılarına dinlenme olanağı verecek çözümlerle zenginleştirilen mekânlar tasarlanmıştır.
7.Yayaların yoğunlukta bulunduğu ve tasarım şemasına göre bulunacağı öngörülen mekânlar arasındaki sokaklarda yaya geçitlerine yer verilmiştir. Taşıtları uyarıcı rol oynaması açısından yol kaplaması zemin farklılığı yaratacak şekilde tasarlanmış olup aynı zamanda taşıt trafiğinden geçmek zorunda kalan engelliler için de bir tür yönlendirici yol niteliği taşıyacaktır.
8.Var olan otobüs duraklarının yeri, üç yol ağızlarında oluşan taşıt trafiğini rahatlatmak ve Kuzguncuk meydanındaki gürültü, hava ve görüntü kirliliğini en aza indirmek nedenleriyle değiştirilmiştir.
9.Ulaşım sisteminde en önemli problemlerden biri olan otopark sorununu gidermeye yönelik benimsenen öteki uygulamalara ek olarak, Kuzguncuk Parkı’nın altında bir yeraltı otoparkı önerisi getirilmiştir. Yeraltı otoparkının mimari tasarımı doğal çevreye zarar vermeyecek şekilde yapılmıştır.

Peyzaj kararları;
1.Var olan doğal ve yapay çevrenin birlikte oluşturduğu peyzaj karakteri iyileştirilerek korunmuştur.
2.Yapay ve doğal çevre bileşenlerinin oluşturduğu doluluk ve boşluklar peyzaj ile ilişkilendirilerek, yapılar ve dış mekânlar arasındaki kopukluk giderilmiştir.



3.Boğaziçi’nin peyzaj karakterini yansıtan sırtlardaki peyzajın vadiye doğru çoğalarak devam etmesi ve böylelikle alanı çevreleyen yeşil (Fethi Paşa Korusu, Mezarlık vb. gibi) dokunun geliştirilerek alanın içine sızması sağlanmıştır.
4.Genellikle İcadiye Caddesi’ne bağlanan eğimli sokaklarda ve merdivenli sokaklarda oluşturulan oturma ceplerinde Cercis Siliquastrum (Erguvan) kullanılmıştır.
5.Erguvan kullanımı ile hem alanı çevreleyen yeşil alanların oluşmasına büyük katkıda bulunduğu mikroiklimin bozulmadan devam ettirilmesi sağlanmış hem de sokak vistaları da Boğaziçi peyzajının bir parçası haline getirilmiştir.
6.Eğimli sokaklara dik olan öteki ara sokaklarda da genellikle çiçek açan küçük ağaçlar (Prunus türleri) kullanılarak hem bu sokaklardaki insan ölçeği korunmuş hem de görsel anlamda sokakların renklenmesi sağlanmıştır.
7.Kentsel bir bellek oluşturmuş olan İcadiye Caddesi’ndeki genelde Çınar ve Ihlamur ağaçlarından oluşan ve vadi çizgisini güçlendiren ağaç sıraları korunmuş ve Çınar türleri (Platanus acerifolia – Akçaağaç Yapraklı Çınar) kullanılarak bu sıranın etkisi güçlendirilmiştir.
8.Kuzguncuk’taki önemli yeşil alanlardan biri olan Kuzguncuk Bostanı bitki temalı bir sergi parkı olarak değerlendirilmiştir.
9.Yoğun bir vejetasyona sahip olan Kuzguncuk’ta bitkilendirme belirtilen ana kararlar çerçevesinde gerçekleştirilirken, bazı boylu ya da kısa boylu ağaçlar, var olan bitki dokusunun eksikliklerini tamamlamak, var olan mimari dokudaki bazı bozuklukları kapatmak ya da bazı önemli noktaları vurgulamak için de kullanılmışlardır.
Yapılaşmış çevre ve mekânsal kurgu önerileri;
1.Tescilli konut alanlarının iyileştirilerek korunması,
2.İcadiye Caddesi üzerinde yer alan ticaretin caddenin batı kanadı boyunca Kuzguncuk parkına kadar devam ettirilmesi,
3.Ada iç bahçelerinde müştemilat vb. kaldırılarak, daha nitelikli mekânlar oluşturulması;
Semtin farklı noktalarında yapılması önerilen düzenlemelere ilişkin;
1.Kuzguncuk Meydanı’nı çevreleyen işlev ve yapı birimlerinin yeniden değerlendirilerek, meydanın denize doğru genişletilerek düzenlenmesi,
2.Var olan durumda fidanlık olarak kullanılan Kuzguncuk Bostanı alanının etkin kullanımını sağlayacak şekilde düzenlenmesi,
3.Kuzguncuk parkında yer alan işlevlerin yeniden düzenlenerek daha iyi standart ve donatılara kavuşturulması,
4.Eski açıkhava sinemasının yeniden canlandırılması, projenin yapılaşma çevre ve mekânsal kurgu önerileri arasında yer almaktadır.




Kentsel Tasarım Rehberi
Projenin son aşamasında ise Kuzguncuk yerleşmesinde ileride ortaya çıkabilecek gereksinimleri karşılamaya yönelik yapılacak düzenlemelerde nitelikli bir tasarım düzeyinin gerçekleşmesini kolaylaştırıcı ve teşvik edici yönde bir tasarım rehberi hazırlanmıştır. Bu rehberde yerleşmenin yerel nitelikleri ön plana çıkarılarak, özgün dokunun sürdürülebilirliğinin sağlanmasında yönlendirici olabilecek yaklaşımlara yer verilmiştir. Bu doğrultuda hazırlanan rehberde kent mobilyaları envanteri ile yapısal özellikler ve tipoloji envanteri de yer almaktadır. Tipoloji envanteri çalışmasında ayrıntılı şekilde oluşturulan sokak silüetlerinin ayrıntılı analizi sonucu, her bir yapı; yapı oranları ve yapı elemanları başlıkları altında değerlendirilmiştir. Yapı oranları kapsamında bina en-boy, pencere en-boy, kapı en-boy, cumba en-boy oranları incelenmiş, yapı elemanları başlığı altında ise her yapıdaki karakteristik pencere tipleri ile kapı tipi, saçak detayı ve var olan süsleme, korkuluk vb. ayrıntılar değerlendirmeye alınmıştır. Yukarıda da aktarıldığı üzere proje alanı tarihi gelişimi, tespitler, analizler, kentsel tasarım proje politikaları, sokak silüetlerinin çizilmesi, tasarım konseptinin ve tasarım alt bölgelerinin belirlenmesi, kentsel tasarım avan projeleri, kentsel tasarım kesin projeleri, kent mobilyaları envanteri, kentsel tasarım rehberi gibi genel başlıkları içeren Kuzguncuk Köyiçi Kentsel Tasarım Projesi 2007 yılında tamamlanarak, ilgili Belediye’ye sunulmuş ve 2010 tarihinde Boğaziçi İmar Müdürlüğü ve Koruma Kurulu tarafından onaylanmıştır. Stratejik mekânsal planlama sistematiği içinde eylem planları (projeler) mekânı en iyi kavrayan araçlar olarak önem taşımaktadırlar. Kentsel tasarım projelerinin planlama çalışmalarına yön vermesi de bu açıdan önem teşkil etmektedir.

*Bu proje YAPI Dergisi'nin 389. sayısında yayımlanmıştır.