Gazetelerin dağıttığı karton maketlerle hepimiz çocukluğumuzun bir döneminde mutlaka haşır neşir olmuşuzdur. Plastik maketler kadar ciddi bir beceri gerektirmeyen, o an için keyifli vakit geçirmemizi sağlayan ama sıkıldığımızda da rahatlıkla gözden çıkarabileceğimiz bu narin mimarlık oyuncağı, internette paylaşılan yeni çeşitleri ile birlikte popüler günlerine geri dönmüşe benziyor...
Notre-Dame-du-Port Bazilikası maketi, Édition Tomis,1986. (Fotolar: Peter Wolfrum)
Genellikle renkli baskılı kartonların kesilip katlanarak, yapıştırıcı ile birleştirilmesi sonucunda elde edilen ölçekli modellerden ibaret olan bu mimarlık oyuncağı, 20. yüzyılın başlarında gazete ve dergilerle birlikte dağıtılmaya başlamış ve böylece geniş bir kitleye ulaşmıştı. Karton maketler, çocuklar için ekonomik bir oyuncak alternatifi sunarken; yetişkinler de Ingenia (Fransa) ve JF. Schreiber (Almanya) gibi daha alengirli ve karmaşık modellere imza atan markaların sadık takipçileri oldu. 'Origami'yi de içine alan geniş bir çeşitliliğine sahip kağıt maketlerin en popüler olduğu coğrafya ise Doğru Avrupa ve Japonya...
Mimarlık oyuncakları dünyasının narin üyesi; karton maketler
İlk karton maketin, XVI. yüzyılda Almanya'da yapılan, İsa'nın çarmıha gerilmesi temalı bir çalışma olduğu tahmin ediliyor. XIX. yüzyılda, Almanya başta olmak üzere Avrupa'da, yayınevleri tarafından basılan litografyaların yaygın hale gelmesiyle birlikte kağıt konstrüksiyonlar da popülerlik kazandı. Fransa Wissembourg'da faaliyet gösteren Jean Frédéric Wentzel ile Epinal'li Charles Nicolas Pellerin gibi popüler imge matbaaları, 1850 yılından itibaren bu kağıt oyuncakları üretmeye başladılar.
Özellikle Pellerin'in sahibi olduğu Imagerie Epinal matbaasınca yayımlanan koleksiyonlar, mimarlığa adanmış temaları ile dikkat çekiyor: "Le Petit Architecte" (Küçük Mimar), "Grandes Constructions" (Büyük Ölçekli Konstrüksiyonlar), "Moyennes Constructions" (Orta Ölçekli Konstrüksiyonlar) ve "Petites Constructions" (Küçük Ölçekli Konstrüksiyonlar). Matbaanın 1880-1908 yılları arasında bastığı yüzlerce maket arasında, kıyafet ve taşıt temalı maketlerin yanında, "1900 Evrensel Sergisi" şerefine hazırlanan mimarlık koleksiyonu büyük ilgi toplamıştı.
Epinal matbaası "Le Petit constructeur" koleksiyonunun, 41 no'lu maketi: "Épicerie" (Bakkal),19. yüzyıl, elde renklendirilmiş litografya.
Epinal matbaası "Grandes Constructions" koleksiyonunun, 340 no'lu maketi: "La Chaumière de Paul et Virginie" (Paul ve Virginie'nin Kulübesi) başlıklı karton maket (1900), elde renklendirilmiş litografya.
Epinal matbaası "Grandes Constructions" koleksiyonunun, 341 no'lu maketi: "La Maison du Petit Chaperon Rouge" (Kırmızı Başlıklı Kızın Evi) başlıklı karton maket (1900), elde renklendirilmiş litografya.
Aynı dönemde, Avrupalı karton maket üreticilerini başarıya taşıyan diğer bir koleksiyon da "tiyatro sahneleri" oldu. Maket severlere bir nevi "evde tiyatro keyfi" sunan bu buluş, geniş bir hayran kitlesine ulaştı.
II. Dünya Savaşı'na dek tüm dünyada ilgi gören karton maketler, kağıdın bu tüketim alanı için lükse kaçmasıyla, hobinin sürdürülebilirliği de sekteye uğradı.
1941 yılında İngiltere'de basılmaya başlanan mikromodeller, maket tutkunlarının yeni gözdesi oldu. 13 x 9 cm ebadında kartonlardan oluşan ve birleştirilmiş hali püro kutusuna sığabilen bu "cüce" maketler, mimarlık ve taşıtlar gibi klasik konuları işleyen yüzün üzerinde farklı çeşide sahipti. Ancak bu saadet de, 1950'li yıllarda plastik maketlerin piyasaya girmesiyle birlikte büyük bir sarsıntı geçirdi.
Sovyet bloğu ülkeleri, Polonya, Doğu Almanya, Japonya ekonomik ve geleneksel nedenlerle kağıt maket üretimini sürdürse de; diğer Avrupa ülkelerinde mimarlık alanında uzmanlaşmış yayınevleri (Domus-İtalya; Merino-İspanya; L'Instant Durable-Fransa) dışında bu üretim alanında faaliyet gösterenler rota değişikliğine gitti.
Chambord Şatosu temalı,1986 basımı maket-kitabın kapağı
Kendin yazdır, kendin birleştir
Ne var ki internet çağıyla birlikte kağıt maketlerin yeni bir rönesansa girdiği söylenebilir. Sanal alem üzerinden edinilebilen kağıt modeller, kişisel yazıcılar vasıtasıyla rahatlıkla çoğaltılabiliyor. Domestik mimarlık hobileri arasındaki yerini geri kazanan kağıt maketler, son dönemde öyle popüler bir hal almış durumda ki, Yamaha ve Canon gibi teknoloji liderleri, pazarlama stratejilerinin bir aracı olarak –tıpkı bu hobinin fikir babası ve yaygınlaştırıcısı olan gazete ve dergiler gibi- piyasaya, "indirilebilir karton maketler" (downloadable papercraft) sürmeye başladı. Cüzi bir kartuş ve kağıt tedariki ile istenilen ölçekte yeniden üretilebilen ev baskısı modeller sayesinde, kağıt maket nostaljisi dünyanın dört yanını sarmış durumda. Öte yandan, blok oyuncaklara göre daha ulaşılabilir bir uğraş olan karton maketleri orijinal baskısı ile temin etmek isteyen tutkulu hayranları düşünen vefakar yayınevleri de yok değil.
İlk ABD Başkanı George Washington'ın tarla evi "Mountvernon"un karton maketi
Tabi bu basit kes-yapıştır yöntemi ile tatmin olmayıp kendi maketini bizzat çizip bunu üçüncü boyuta uyarlarlayan "profesyonel amatörler"i de yad etmeden geçmeyelim. Hele ki el çizimini ikame eden bir dolu modelleme programı (Adobe Illustrator, CAD, Rhino 3D, 3DS Max, Blender, Pepakura Designer, Waybe, Ultimate Papercraft 3D vb) geliştirilirken...