Ermeni ve Rum mimarları ve eserlerini hangi vesileyle incelemeye başladınız?
Gayrimüslim mimarlar konusu kendiliğinden ortaya çıktı. 19. yüzyıldan kalma binalar arasında dikkatimi çeken pek çok ilginç yapı vardı ama mimarları hakkında bilgim yoktu. Konuyla ilgili kitaplarda ancak 25-30 mimardan bahsedilir. Bazısında 2-3 satır bilgi bulursunuz, bazısında ise mimarın adı dışında bilgi yoktur.
Konu dikkatimi çektiği sırada, iki nokta fark ettim: Bazı binaların üstünde mimarın adı yazılı idi. İkinci keşfim ise Annuaire Oriental'ler (Şark Yıllıkları) oldu. Hemen bu yıllıkları incelemeye başladım. O yıllarda bu kaynağı bilen 10 kişi ya var ya yoktu. Tabi bu kaynaktan yararlanıp, başkaları bilmesin diye saklı tutanlar da vardı. Sahaf dostlarımın da yardımıyla bu yıllıkların peşine düştüm.
Annuaire Oriental, 1880'den 1930'a kadar çıkıyor, 1930-1945 yılları arasında ise daha farklı bir formatta yayımlanmaya devam ediyor. Hepsi bir arada bulunamıyor maalesef. Yine de bu 51 yılda çıkmış 40 Annuaire Oriental'den 35'ine ulaşmayı başardım. Bir iki tanesinin fotokopisini de British Museum'dan edindim. Bunların çok ilginç kitaplar olduğunu görünce bahsi geçen tüm mimarları not aldım. Niyetim bu konuda bir kitap hazırlamaktı. Baktım ki birileri bu işe el atıyor, eşim de beni yazmaya teşvik edince, 1999'da bu konudaki ilk makalemi yazdım. Topladığım notlarda o kadar çok bilgi vardı ki ardından üç makale daha yazdım. İyi ki de yazmışım çünkü Türkiye'de yaptığınız çalışmayı tescilletmezseniz, mutlak üzerine konmak isteyen birileri oluyor.
Fener Rum Erkek Lisesi, Konstandinos Dimadis, Foto: Aras Neftçi
Annuaire Oriental'in ardından telefon rehberlerini, Başbakanlık Osmanlı Arşivi'ni ve diğer ilgili kitapları taramaya başladım. Osmanlıca bilmediğim için arşivde bu konuda sistematik bir araştırma yapamadım. Ama taradığım kitaplarda çıkan belgelere ulaşıp, onlarda yazılı olan isimleri tespit ettim. Başbakanlık Osmanlı Arşivi batılı anlamda düzenlenmiş bir arşiv olmadığından, araştırma yapmam çok zor. Ama bu konuda destek alarak, oradaki araştırmamı devam ettireceğim. Bütün bu araştırmalarda ulaştığım mimarların çok büyük bölümü yabancılar, Levantenler, Rumlar ve Ermenilerdi.
Sergi fikri nasıl gelişti, ilk adımı kim attı?
İlk teklif Rum cemaati adına Zoğrafyon Lisesi Mezunlar Derneği'nden geldi. İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti etkinlikleri kapsamında Rum mimarlara ilişkin bir sergi yapmak istediklerini belirttiler. Onlara yardımcı olurken aklıma, elimdeki bilgilerle benzer bir sergiyi Ermeni mimarlar için de yapabileceğim geldi. İki tarafta da paralel çalışmalar yürüttük. Tek başıma altından kalkabileceğim projeler değildi. Gerek Rum ayağında gerekse Ermeni ayağında pek çok kişiden yardım aldım. Şunu da belirtmek gerek, özellikle etnik bir grubun mimarlarını ele almak gibi bir amacım yoktu. Olay kendiliğinden böyle gelişti.
Ragıp Paşa Apartmanı, Mimarı: Aram ve İshak Karakaş Kardeşler, Foto:Tuba Kılıç