"Raylar Boyunca Gururla Dizilen" Bir Erken Endüstri Yapısı

Türkiye'de "modern" mimarlık ürünlerinin "kültür mirası" olarak kategorize edilen yapılar arasında sayılmayışları, bir "mal"a ya da "ürün"e atfedilen değerin, onun eskiliği ile bağıntılı olarak düşünülmesi olarak formülize edilebilecek ve artık neredeyse arkaik zihniyetin bir sonucu olarak görülebilir. Erken Osmanlı dünyasında, tüm premodern toplumlarda olduğu gibi, eşyaya da yapıya da değerini veren eskiliği olur. Ancak 18.yy Osmanlı dünyasında, özellikle de Nedim'in şiirlerinde veya aristokrat kesimin sanat merakında belirmeye başlayan değişimler, bize son derece modern bir kavrayışı, ürünün yeni ve tasarlanmış oluşunun taşıyabileceğine ikna olunan "değer"i hatırlatır. Günümüz Türkiye'sinde ise bunun izlerinden çoğunlukla mahrum kalınır. Söz konusu olan bir mimarlık ürünü, özellikle de bir endüstriyel yapı örneği olduğunda ise, bu kavrayışın hepten yok sayıldığı görülür. Tamamen modern bir üretim olan endüstrinin yapısal vücuda gelişleri, hele ki Türkiye'deki gibi geç endüstrileşmiş ve hızlı teknolojikleşmiş bir toplumsallık içerisinde korunması gereken bir "miras" olarak algılanmaz. Maltepe Havagazı Fabrikası ve Elektrik Santrali'nin akıbeti de, bu anlamda bizi şaşırtmaz.



1929 yılında, Cumhuriyet'in ilk sanayi tesislerinden biri olarak devletin başkentinin elektrik ve gaz ihtiyacını karşılamak üzere inşa edilen Maltepe Havagazı Fabrikası, Ankara'nın havagazına ulaşmasını da müjdeler. İlk olarak Bentderesi ve Güvercinlik'te kurulan fabrikalarda başlanan havagazı üretimi, Maltepe Havagazı Fabrikası ile toplu bir kompleks bünyesinde ve dönemin şartları çerçevesinde çok daha donanımlı olarak gerçekleştirilebilecektir. 1930'lar Almanya'sının hala "zanaat" bileşeninden kopamamış endüstri yapısı tasarımlarının bir devamı olarak gösterilen fabrikanın kütleleri, Can Dündar'ın deyimi ile "raylar boyunca gururla" dizilirler. 1939 yılında dönemin hükümeti tarafından satın alınan Havagazı Fabrikası, sonrasında EGO'ya devredilerek işletilmeye başlanır. Bu aralıkta fabrika, kendine bir de "kardeş" edinir. 1973 yılında, üretim tesisinin bir bileşeni olarak Maltepe Elektrik Santrali hizmete açılacaktır.



Ancak üretilen havagazı, giderek büyüyen ve nüfusu artan Ankara'ya artık yetmemeye başlamıştır. Üstelik ilerleyen yıllarda Ankara'da hava kirliliği beklenmedik boyutlara ulaşır ve alternatif yakıtlar hakkındaki girişimler, Havagazı Fabrikası'nın pabucunun yakın zamanda dama atılacağının sinyallerini verir. Türkiye'ye doğal gaz ithalinin tek çözüm olarak bellenmesi ile birlikte, Ankara'ya da bu "yeni yakıt"ın ulaşması uzun zaman almaz. 1988 yılında önce havagazı fabrikaları, ardından da elektrik santrali devreden çıkarılır. 1990'a gelindiğinde ise Maltepe Havagazı Fabrikası'na kilit vurulur ve yapı, gerçek anlamıyla kaderine terk edilir.